Een toccata is een kort stukje heel snelle muziek dat grote virtuositeit van de speler vereist. De meeste toccata’s zijn geschreven voor piano, orgel en viool. Bach, Schumann, Liszt en Prokofiev en anderen schreven Toccatas. Pianisten spelen soms een Toccata om hun vingervlugheid te etaleren. Als showpiece. Niet iedere pianist doet daar aan mee. De grote Sviatoslav Richter was zo iemand. Hij speelde graag de razend moeilijke Sonates van Sergei Prokofiev maar niet diens Toccata. Over die bewuste Toccata ga ik u iets vertellen. Het was een van Prokofiev’s eerste composities, zijn opus 11, daterend van 1912. Hij was toen 21 jaar oud.
Jonge pianisten van nu beschouwen de uitvoeringen door Vladimir Horowitz (1903-1989) en Martha Argerich (1941) als standaard. Voortrazende treinen. Martha had goed naar de trein van Horowitz geluisterd toen ze het nummer op 19 jarige leeftijd op de plaat zette. Hun soortgelijk klinkende uitvoeringen laten ieder 4 minuten 8 seconden voor zich afdrukken. Nu wil het geval dat er een vroege pianorol uitvoering van Proko’s Toccata bestaat die rond 1919 opgenomen werd door de componist zelf. Verbazing bij critici en pianisten. Hier geen voortrazende trein maar een paard en wagen die op de zandweg rijdt. Hobbels en gaten, huj, ho en vort. Op het eind van de rit rijdt de kar een hellinkje af en komt tot stilstand met een boems. Ik vind die uitvoering de mooiste. Intrigerend. Spannend. Geen locomotief maar trekpaard. Sommigen critici beweren dat het komt omdat Proko minder goed kon spelen. Quatsch, hij trok de oude en de nieuwe wereld door als concert pianist. Anderen beweren dat het gehobbel komt door een ongelijkmatige opname of afspeling van de pianorol. Niet in die mate. Pianorollen en pianola’s waren precisiewerk. Ik laat je hieronder een gedateerde uitvoering op pianorol door Prokofiev horen van Rachmaninoff’s Prelude in G-mineur. Je kunt daarbij op Youtube precies zien hoe de pianola en pianorol werken tijdens het afspelen.
Er was iemand die die Toccata meer à la Proko speelde. Emil Gilels. Een groots pianist die, naar zijn eigen gevoel althans, het ongeluk had om tijdgenoot van Sviatoslav Richter te zijn. Ze speelden even goed, in hun eigen persoonlijke stijl. In Moskou en ook buiten Rusland waren en zijn ook nu nog fervente Gilels en even rabiate Richter aanhangers te vinden. Gilels was een jaloerse man, van hem is bijvoorbeeld bekend dat hij razend werd toen in de gang van een conservatorium een klein meisje kwam aangehuppeld aan de hand van haar moeder en hem om een handtekening vroeg met de woorden (in vrije vertaling) :’Youpi, daar is de beroemde Sviatoslav Richter!’ Hij blijft een der allergrootsten. Zijn platen worden nog steeds verkocht.
Beluister de Toccata. Eerst Horowitz en Argerich. Duurt bij hen maar 4 min en 41 seconden.
Dan Proko’s uitvoering.
Dan de uitvoering van Gilels.
Als toegift geef ik ‘Sergei Sergeyvich speelt Sergei Vasilievich’, op pianorol, 1919. PS: Een paar jazz pianisten beschouwden als hun Toccata de A-train van Duke Ellington’s componist en arrangeur Billy Strayhorn. Michel Petrucciani bijvoorbeeld. Dat bewaar ik voor later. Ik verklap nu al dat The Duke himself de boemeltrein nam. Grote componisten hebben niets te bewijzen.
